Sürgülü Hesap Cetvelinin Öyküsü

[erhanbaytak]

Sürgülü hesap cetveli, 70’li yılların ortasına kadar özellikle mühendislikte kullanılan bir hesaplama aleti idi.

Üniversite eğitimimde kullandığım bu alet 45-50 yıl sonra hobi olarak beni hala kendisi ile uğraştırıyor.



Sürgülü hesap cetveli koleksiyonu yapıyorum. Mühendislik eğitimim sırasında büyüleyici kapasitesini, insanı hayran bırakan tasarımını ve önemini bilmeden kullandığım, okula giderken kitapların üzerinde görünür şekilde taşıyıp, çevremize mühendislik okuduğumuz havası attığımız, okul bitince de bir dolaba attığım sürgülü hesap cetvelimle başladığım koleksiyonum, bugün sanırım Türkiye’de ilk bir, iki içerisinde olup, dünyada da belli bir yer almaktadır.

Koleksiyonculuğun en önemli özelliği araştırmacılıktır. Sürgülü hesap cetvelinin özellikleri beni
cetvelin temel aldığı logaritmayı öğrenmeye, giderek daha eski dönem sayma - hesap gereçleri, mekanik hesap makinaları ve sonrasında kullanılan ilk elektronik hesap makinalarını tanıma ve toplamaya yöneltti.

Hesap, hesaplamaya girince sayılar, rakamlar, sıfır, pi, “e”, derken kendimi matematik bilim tarihi içerisinde, matematiğin geliştiği uygarlıkları ve matematikçilerin hayatını öğrenmeye çalışır buldum.

[img width= height= alt=surgulu-hesap-cetveli-2" border="0]https://i.ibb.co/XD0KNTG/surgulu-hesap-cetveli-2.png[/img]

Kısa kısa değinirsek;

Sayma - Sayılar
İnsanoğlu, çakıl taşı, deniz kabuğu ile başladığı saymada başlangıçta eşleme yöntemini uygulamıştır. Sonraları ikiyi keşfedip, bir - iki - çok diye saymaya başlamış, saydıklarını kemik, ağaç dalı vb. üzerine kertikler açarak kayda almışlardır. Sümerler kil tabletlere yazdığı çivi yazılı rakamlarla, Güney Amerikalılar ipliklere attıkları düğümlerle sayıları kaydetmişlerdir. Daha sonraları ipe dizili boncuklardan yapılma, dua sayısını takip için, hemen hemen her dinde kullanılan tesbih, çubuklara dizili, deniz kabukları veya boncuklardan yapılma abaküs gibi sayma, giderek toplama, çıkarma aletlerini kullanılmaya başlamıştır.




Sayıların yolculuğu da ayrı bir serüvendir. Parmaklarla başlayan on tabanlı sayma sistemi, 1 den 9 a kadar rakamlardan sonra Hintliler tarafından sıfırın bulunuşu, pi’nin MÖ. 3000’lerden beri 3 - 3.14 - 3.1415… olarak kullanılması, sonsuz kavramı, logaritmanın bulunuşu, kesirler, diziler, özel sayılar, -/+ , virgül, ondalık işareti, vb. tümü dünya bilim tarihinde önemi ölçülenemeyecek buluşlardır. İki kere iki kaç eder sorusunun cevabını bulmak, medeniyet tarihimizde muhtemelen yüzyılları almıştır.

Sayıların yazılışı yani rakamlar, çivi rakamları ile başlamış, rakam yerine kullanılan Helen harfleri (alfabe rakamları), Latin harflerini kullanan Roma rakamları, Arap rakamları, bugün kullandığımız Hint kökenli Hindu - Arap rakamları gibi çeşitlerdedir.

Yurdumuzda Harf Devrimi kapsamında 28 Mayıs 1928 de kabul edilen kanunla 01 Haziran 1929’dan itibaren Doğu Arap rakamları bırakılıp Latin rakamları kullanılmaya başlanmıştır.

Logaritma
1614 yılında İskoç din adamı ve matematikçi John Napier tarafından bulunmuştur. Çok geniş sayı aralığını çok küçük ölçekte gösterebilmemizi sağlar. Büyük sayıların çarpımı, o sayıların logaritmalarının toplamı ile kolaylaştırılmıştır. Napier sayıların logaritmalarını “e” tabanına göre listelemişse de, yaşanılan zorlukları görüp daha sonra arkadaşı Bernoulli’den (hangisi olduğunu bilmiyoruz)  tabanlı logaritma değerlerini hesaplayıp tablolaştırmasını istemiştir.



Logaritma Cetveli
Sürgülü hesap cetveli yaygın değilken, bizim 60’lı lise yıllarımızda Logaritma Cetveli adlı dar uzun logaritma kitapları kullanılırdı. Logaritma cetvelinde sayılar ve 0-45 derece arası trigonometrik değerler, 4 veya 5 ondalıklı (Aşarili) olarak tablolar halinde verilirdi. Logaritma kavramını ülkemize Gelenbevi İsmail Efendi (1730-1790) getirmiştir.

Mahmut Şevket Paşa ve Kirkor Kömürcüyan’ın eski rakamlı cetvellerinin yanı sıra askeri amaçlı birkaç cetvelden sonra, Nusret Kürkçüoğlu’nun 1938-1939 yıllarında hazırladığı logaritma cetvelleri yaygın olarak kullanılmıştır.

Tabii kaçınılmaz şekilde onlar da, 1878 baskısından başlayarak, ayrı bir koleksiyon oldu benim için.

Sürgülü Hesap Cetveli ( Slide Rule )
Edmund Günter,1620 yılında logaritmik değerleri bir cetvele yerleştirerek, bu cetvelde pergel
yardımı ile çarpılacak iki sayının uzunluklarını ölçüp, birbirine ekleyerek logaritmayı çarpmada, iki uzunluğu birbirinden çıkararak bölmede kullanmıştır. Sürgülü hesap cetvelinin mucidi, İskoç keşiş ve matematikçi William Ougtred, iki log cetvelini üst üste koyup birbirine göreceli kaydırarak, skala toplaması ve çıkarması yolu ile hesap yapılabilen sürgülü hesap cetvelini 1632 senesinde icat etmiştir.

1600’lü yılların 2. yarısında bulunan sürgülü hesap cetveli, Einstein, Von Braun, vb. bilginlerce bile tüm hesaplamalarda kullanılmış, 1976’da üretimden hatta kullanımdan kalkmıştır. Bu sürede, Türkiye hariç yirmiyi aşkın ülkede 600’e yakın patent alınmış ve 100 civarında markada üretim yapılmıştır. En büyük üreticiler Alman olup, Çekoslovak, İngiliz, Fransız, Macar, Çin ve Japonlar önemli üreticilerdir. Amerikalılar savaşa kadar Japon, sonrasında Alman üreticilerin mallarını kullanmış, üretime birkaç firma ile çok sonraları geçmiştir. Kısa zaman sonra elektronik hesap makinalarının ortaya çıkması, sürgülü hesap cetvelinin üretimini sonlandırmıştır.

Cep tipi 12,5 cm’lik, masa tipi 25-30 cm’lik, nadir olarak 20 inç = 50 cm’lik ve eğitim amaçlı üretilen 1-3 metrelik sürgülü hesap cetvellerinin, yurdumuzda yaygın olarak satılan ve kullanılanları Aristo ve Faber Castell markalı olanlarıdır. Faber Castell’in 2/83 Novo Duplex modeli slide rule’un şahikası, primadonnasıdır. Üzerinde yaklaşık 140 çeşit hesap yapılabilmektedir.

Sürgülü hesap cetvelleri genelde deri kılıf veya plastik koruma kutulu olup, önceleri üzeri selüloit kaplı armut ağacı, bambu, maun gibi ahşaptan, sonraları özel plastikten (örnek: Astrolon) yapılırdı. Sadece Amerikan üretici Pickett Eckel (P&E) metal sürgülü hesap cetveli üretmiştir. Aynı üretici, arazi, şantiye de kullanımı için cetvellerine deri, kemere takılan, darbe almayan kılıflar yapmıştır. Bu da o ülkenin hesaplamaya ne kadar önem verdiğini göstermektedir. P&E’nin sürgülü cetvelleri Apollo serisi uzay araçlarında bilgisayarlarda arıza olması ihtimaline karşı yedek olarak uzaya götürülmüştür.



Sürgülü hesap cetvelleri sadece matematik işlemler için üretilmemiş, özel kullanım amaçlı,
‘pilot slide rule’u, betonarme, elektrik, mekanik değişik konular için sürgülü hesap cetveli
ve sürgülü çevirim cetvelleri yapılmıştır.

Yaygın kullanım alanı bulamayan dairesellerden ve silindiriklerden sonra en yaygın kullanılan, iki sabit cetvel ile ortada hareketli sürgü cetvel ve sürgülü cetvel boyunca hareket ettirilen şeffaf göstergeli (tutsür) olan düz tipleri idi.

Dünyanın saygın üniversiteleri, müzelerinin başköşelerinde meşhur mezunlarının kullandığı sürgülü hesap cetvellerini sergilerler.

Şaner Alap