TBDY 2018 ve İmar Yönetmeliği Arasındaki Çelişkiler: Yapısal Güvenlik ve Mimari Esneklik Dengesi

TBDY 2018 (Türkiye Bina Deprem Yönetmeliği) ile İmar Yönetmeliği arasında bazı konuların çakıştığı ve bu çakışmaların tasarım ve uygulama süreçlerinde mühendisleri zor durumda bıraktığı doğrudur. Bu tür çakışmalar, genellikle imar hakları ile deprem güvenliği arasındaki farklardan kaynaklanmaktadır. En sık karşılaşılan bazı çakışmaları şu başlıklar altında ele alabiliriz:

1. Kat Yüksekliği ve Mimari Serbestlik vs. Deprem Dayanımı

• İmar Yönetmeliği, farklı fonksiyonlardaki binaların kat yüksekliği konusunda belirli serbestlikler tanımaktadır.
• TBDY 2018 ise kat yüksekliklerinin ve özellikle düşey düzensizliklerin yapı güvenliği açısından önemli bir sorun yaratabileceğini belirtmektedir.
• Örneğin: Bir yapıda ticari katlar için yüksek kat açıklıklarına izin verilirken, bu tür yükseklik farkları yumuşak kat düzensizliği yaratabilmekte ve deprem dayanımını olumsuz etkileyebilmektedir (TBDY2018 Madde 3.6).
• Sorun: Mimari tasarım açısından estetik ve fonksiyonellik nedeniyle yüksek katlı zemin katlara izin verilirken, bu durum yapı rijitliğini olumsuz etkileyebilir.
• Öneri: Kat yüksekliklerine mühendislik bakış açısıyla belirli sınırlar getirilmeli veya yüksekliği fazla olan katlar için güçlendirme zorunluluğu getirilmeli.

2. Çıkmalar ve Konsollar: İmar Yönetmeliği mi, TBDY2018 mi?

• İmar Yönetmeliği, bina tasarımında çıkmalara (konsollara) belirli oranlarda izin vermektedir.
• TBDY 2018 ise büyük çıkmaların düşey düzensizlik yaratacağını ve binanın deprem davranışını olumsuz etkileyebileceğini öngörmektedir.
• Örneğin: Birçok imar yönetmeliği, 1.5 metreye kadar çıkmalara izin verirken, TBDY2018’de çıkmaların bina gövdesi ile olan ilişkisi, dönme rijitliği ve kütle dağılımı açısından ele alınması gerekmektedir.
• Sorun: Binaya büyük çıkmalar verilmesi durumunda kütle merkezi ile rijitlik merkezi arasındaki fark artmaktadır, bu da burulma düzensizliğine yol açabilir.
• Öneri: Büyük çıkmalı yapılarda perde duvar kullanımı zorunlu hale getirilmeli, belirli çıkma uzunlukları için dinamik analiz şartı getirilmelidir.

3. Asansör ve Merdiven Kovuğu Hesapları: İmar Yönetmeliği vs. TBDY2018

• İmar Yönetmeliği, asansör ve merdiven boşluklarının taşıyıcı sistemden bağımsız olarak tasarlanmasına izin verir.
• TBDY 2018 ise merdivenlerin ve asansör boşluklarının taşıyıcı sistemin bir parçası olarak ele alınmasını ister.
• Örneğin: İmar yönetmeliğine göre bina içindeki merdiven ve asansör boşluklarının bağımsız tasarlanması, bazen deprem yüklerine karşı yetersiz bağlantılar oluşturabilir.
• Sorun: Bazı projelerde merdiven ve asansör boşluklarının taşıyıcı sistemden ayrılması, kat arası çökme riski oluşturabilir.
• Öneri: TBDY2018 kriterlerine uygun olarak, merdiven ve asansör boşlukları rijit diyafram sistemi ile bina taşıyıcı sistemine bağlanmalı.

4. Zemin Sınıflandırması ve Yapı Temelleri: Yönetmelikler Arasında Çelişki

• İmar Yönetmeliği, yapıların zemin sınıflandırmasına ve temel tiplerine genel hatlarıyla izin verir.
• TBDY 2018, zemin büyütme faktörü (Fs) ve yerel zemin sınıflarına bağlı olarak yapıların temel tasarımını belirler.
• Örneğin: İmar yönetmelikleri, bazı hafif yapı türlerinde radye temel zorunluluğu getirmezken, TBDY2018 belirli zemin koşullarında radye temel kullanımını zorunlu kılmaktadır.
• Sorun: Bir bina imar yönetmeliğine göre uygun görülerek ruhsat alabilir, ancak TBDY2018’e göre tasarımda zemin büyütme faktörü dikkate alınmazsa binanın deprem davranışı beklenenin dışında olabilir.
• Öneri: İmar yönetmeliği güncellenerek, deprem yönetmeliği ile entegre hale getirilmelidir. Özellikle zemin büyütme faktörleri hesaplanarak, temel tasarım kriterleri ile çelişmeler giderilmelidir.

5. Betonarme Perdeler ve Mimari Kısıtlamalar

• İmar Yönetmeliği, binanın tasarımında perde duvar kullanımı zorunluluğu getirmemektedir.
• TBDY2018, bina yüksekliğine bağlı olarak perde duvar kullanımını zorunlu kılmaktadır.
• Örneğin: 8 katlı bir binada mimar, geniş açıklıklar elde etmek için perdeleri kaldırabilir, ancak TBDY2018 bu yükseklikte belirli oranlarda perde kullanılmasını zorunlu kılar.
• Sorun: Tasarım sırasında mimari özgürlükle taşıyıcı sistemin gereklilikleri arasında bir denge sağlanamamaktadır.
• Öneri: Bina taşıyıcı sisteminin deprem güvenliği açısından belirli yükseklikten sonra perde zorunluluğu içeren bir düzenleme getirilmelidir.

6. Kat Mülkiyeti ve Deprem Güvenliği Çakışması

• İmar Yönetmeliği, belirli bir ruhsat alınarak projelerin tamamlanmasına ve iskan verilmesine izin verir.
• TBDY2018, deprem dayanıklılığı açısından performans analizlerini ön planda tutmaktadır.
• Örneğin: İmar yönetmeliğine uygun ruhsat alan bir bina, TBDY2018’e göre performans analizinden geçemeyebilir.
• Sorun: Eski binaların yıkım kararı alınmadan güçlendirilmesi için imar yönetmeliği ile TBDY2018’in bir arada çalışması gerekmektedir.
• Öneri: TBDY2018’in performans analizi esas alınarak kat mülkiyeti ile ilgili mevzuatın da bu analizleri destekleyecek şekilde düzenlenmesi gerekir.

Sonuç ve Öneriler

TBDY2018 ile İmar Yönetmeliği arasındaki çakışmalar, mimar ve mühendisleri uygulamada bazı zor kararlar almaya zorlamaktadır. Bu çakışmaların önlenmesi için şu öneriler sunulabilir:

1. İmar Yönetmeliği ile TBDY2018’in daha sık entegre edilmesi sağlanmalıdır.
2. Mimari özgürlük ile deprem güvenliği arasında denge kurulmalıdır.
3. Yüksek binalarda kat yükseklikleri ve çıkmalar için daha katı kurallar getirilmelidir.
4. Zemin büyütme faktörlerine göre temel tasarım standartları güncellenmelidir.
5. Perde duvar kullanımı belirli yükseklikler için zorunlu hale getirilmelidir.

Bu konular üzerine uygulamacılar, akademisyenler ve yerel yönetimler arasında ortak bir çalışma yürütülerek yönetmeliklerin birbiriyle uyumlu hale getirilmesi sağlanmalıdır.

Erhan Baytak

Yük. İnşaat Mühendisi